مشاورههاي ژنتيكي در چه مواردي ضروري است؟

|
پيشرفتهاي چشمگير ژنتيک پزشکي در دو دهه اخيردرمانهاي جديدي را براي بيماريهاي صعبالعلاج و مزمن ژنتيکي يافته است.درگذشته نه چندان دور، بيماريهاي واگير مهمترين عامل مرگ و مير نوزادان بود، در حاليکه امروزه اختلالات ژنتيکي آمار قابل توجهي از علل مرگ ومير نوزادان را در کشورهاي در حال توسعه به خود اختصاص داده است. کارشناسان بهداشتي معتقدند، پيشگيري از بيماريهاي ژنتيکي در جامعه حرف اول را ميزند و از اينرو آحاد جامعه بايد با اين نوع بيماريها و طرز تشخيص و كنترل آنها آشنا شوند. ژنتيک و بيماريها دكتر حميدرضا خرم خورشيد ـ متخصص ژنتيک در گفتگو با خبرگزاري ايسنا اظهار داشته است: در بيماريهاي شايع همچون سرطان، فشار خون، ديابت، چاقي و لاغري، ژنتيك نقش عمدهاي دارد. وي با بيان اينكه الگوهاي بيماري در دنيا و همچنين در ايران در حال تغيير است،مي گويد: منظور از تغيير اين است كه در گذشته بيماريهاي عفوني و يا برخي از بيماريهاي تغذيهاي شايعتر بوده است كه در حال حاضر با كنترل اين بيماريها، شاهد كاهش آنها هستيم. در عصر حاضر بيماريها به سمت امراض مزمن حركت كردهاند كه از جمله آنها ميتوان به بيماريهاي ژنتيكي اشاره كرد. دکتر خرم خورشيد ميافزايد: هرچه طول عمر افراد بيشتر شود، بيماريهاي ژنتيكي و يا بيماريهايي كه دخالت ژنتيكي در آنها وجود دارد بيشتر ميشود و سرطان، فشار خون و چربي بالا از جمله بيماريهايي است كه ژنتيك در آنها نقش دارد. وي ياد آوري ميکند: همچنين با توجه به مراقبتهاي فراوان در دوران زايمان و در حين بارداري، كودكاني كه در گذشته امكان تولد نداشتند، به راحتي و با سلامت كامل به دنيا ميآيند كه اين احتمال وجود دارد كه آنها مبتلا به بيماري ژنتيكي باشند و در نتيجه به مرور زمان بر تعداد اين نوع بيماريها افزوده ميشود. دکتر خرم خورشيد با بيان اينكه ژنتيك شاخههاي گوناگوني دارد كه يكي از آنها در رابطه با پزشكي است،مي گويد: ژنتيك پزشكي يعني آن قسمتي از علم ژنتيك كه در رابطه با تشخيص بيماريهاي ژنتيك و پيشگيري از آن است و در صورت بروز بيماري ژنتيك، به درمان آن اقدام ميكند. اين متخصص ژنتيک يادآوري ميکند: ژنتيك پزشكي يكي از مسايل بسيار مهمي است كه در صورت توجه به آن ميتوانيم از بروز بسياري از بيماريهاي ژنتيك و يا بيماريهايي كه ژنتيك در آنها نقش مهمي دارد، در جامعه جلوگيري كنيم به عنوان مثال در زمينه ادغام ژنتيك پزشكي در سيستم بهداشت و درمان كشور، حاملان بيماري تالاسمي را با انجام يك آزمايش خون معمولي قبل از ازدواج، ميتوان تشخيص داد و از متولد شدن تعداد بسياري از مبتلايان به تالاسميهاي ماژور (يعني تالاسميهايي كه فرد مبتلا به بيماري است) جلوگيري كرد كه اين كار در حال حاضر با موفقيت بسيار عالي و چشمگير در كشور در حال اجراست. پيشرفتهاي ژنتيک در ايران وي در خصوص پيشرفتهاي علم ژنتيك درايران ميگويد: ژنتيك يكي از علومي است كه خوشبختانه در چند سال اخير بسيار مورد توجه بوده است. به عنوان مثال در حال حاضر در كشور چند دانشگاه مانند دانشگاه علوم پزشكي تهران، تربيت مدرس، مركز تحقيقات دانشگاه علوم بهزيستي و توان بخشي و مركز ملي مهندسي ژنتيك و علوم پزشكي شهيد بهشتي داراي دكتراي تخصصي اين رشته هستند كه در ادامه اين روند طي چند سال آينده تقريبا از متخصصان اين رشته به تعداد كافي برخوردار خواهيم شد. نكته بسيار حائز اهميت، ادغام ژنتيك در خدمات بهداشتي و درماني است، چرا كه بايد افراد جامعه و همچنين پزشكان، چه متخصصان و چه پزشكان عمومي با اين رشته بيشتر آشنا بشوند. اين استاد ژنتيک ياد آوري ميکند: ايران پيشرفتهاي بسيار خوبي را چه به لحاظ افزايش تعداد متخصصان و چه از لحاظ تحقيقاتي دارد كه ميتوان گفت كه از اين نظر در منطقه جزء بهترين كشورها هستيم و چشم انداز بسيار خوبي را براي علم ژنتيك ايران مشاهده ميكنيم. بيماريهاي اكتسابي و مادرزايي دكتر داريوش فرهود ـ پايه گذار اولين كلينيك ژنتيك در ايران در مورد بيماريهاي ژنتيكي ميگويد: كل بيماريهاي ژنتيكي را ميتوان به 2 دسته اكتسابي و مادرزادي تقسيم كرد. عامل همه بيماريهاي مادرزادي ژنتيك نيست، بيماريهايي كه با نقص در محتواي ژنتيكي فرد همراهند، چه در سطح ژن و چه در سطح كروموزوم، ژنتيكي محسوب ميشوند. بيماريهاي ژنتيكي ناشي از نقص ژنتيكي هم به «تك ژني» و «چندژني» تقسيم ميشوند. 9 تا 10 هزار بيماري تك ژني وجود دارد كه از بين آنها 100 تا 150 نوع آن را ميتوان با روشهاي تشخيص پيش از تولد، شناسايي كرد. اما تعداد بيماريهاي چند ژني، يعني جايي كه يك صفت توسط چند ژن منتقل ميشود، بسيار زياد است. ميتوان گفت كه همه بيماريها - به غير از انواع تك ژني - از جمله چند ژنيها هستند؛ يعني نوع محتواي ژنتيكي انسان در ابتلا به آنها مؤثر است. نقش ژنتيك در بسياري از بيماريها مانند ديابت و فشارخون شناسايي شده است و حتي در بيماريهاي ويروسي هم، وجود زمينههاي خاص ژنتيكي ميتواند فرد را مستعد ابتلا به بيماري يا شديدتر شدن آن كند. مشاوره ژنتيک دكتر فرهود در مورد مشاوره ژنتيك ميافزايد: در موارد خاصي توصيه ميكنيم كه پيش از بچه دار شدن، حتماً مشاوره ژنتيك صورت گيرد و اگر زوجين يا بستگان نزديك آنها داراي نوعي بيماري ژنتيكي باشند، انجام اين مشاوره ضروري است. اگر پدر و مادر و به خصوص مادر در سنين بالاتر از 30 سالگي بخواهند بچه دار شوند، احتمال به وجود آمدن مشكلات ژنتيكي بيشتر است. اگر در خانمي سابقه چند سقط يا مرده زايي يا نازايي و ناباروري وجود داشته باشد، لازم است كه پيش از بچه دار شدن، حتماً زوجين از لحاظ مسائل احتمالي ژنتيكي بررسي شوند، ضمن آنكه با وجود بعضي بيماريها در پدر و مادر و يا خانواده آنها لازم ميشود كه يك مشاوره ژنتيك انجام دهند. وي تاكيد ميكند: مهمترين بيماريهاي ژنتيكي انواع عقبماندگيهاي ذهني، معلوليت و ناشنوايي است و در درجه دوم در بيماريهايي نظير بيماريهاي قلبي - عروقي، ديابت، انواع سرطان و بيماريهاي رواني و پوستي ميتوان زمينههاي ژنتيك خانواده را بررسي كرد و در اين حال متوجه ميشويم كه مشاوره ژنتيك تقريباً تمامي طيف بيماريها را در بر ميگيرد. ازدواجهاي فاميلي دكتر فرهود در مورد ازدواجهاي خويشاوندي و نقش آن در بروز بيماريهاي ژنتيكي تصريح ميكند: ازدواجهاي خويشاوندي به طور كلي و مطلق نفي نميشود. اگر در يك فاميل بيماري خاصي به طور تكرار شونده در بين اعضاي مختلف فاميل وجود نداشته باشد، ميزان شيوع بيماريهاي ژنتيكي در يك ازدواج خويشاوندي حدود 4 تا 5 درصد است. اين عدد در بين ازدواجهاي غير خويشاوندي 2 تا 3 درصد است؛ يعني تفاوت آن چندان زياد نيست، منتهي به شرطي كه مطمئن باشيم آن شرط اول برقرار بوده است و زمينه بيماري ژنتيك در آن خانواده وجود ندارد. به همين دليل وقتي در يك فاميل سابقه بيماريهاي ژنتيك وجود دارد، اين ميزان بسيار بالاتر ميرود و نياز به بررسي و مشاوره احساس ميشود. وي در مورد روشهاي تشخيصي بيماريهاي ژنتيكي پيش از تولد نوزاد هم خاطرنشان ميكند: براي تشخيص بيماري ژنتيكي جنين، دو دسته روش وجود دارد: دسته اول، روشهاي غيرتهاجمياند كه انواع و روشهاي آزمايشگاهي شامل هورمون، بيوشيمي و سونوگرافي را در بر ميگيرد. همه اينها به علاوه سوابق بيماريها در مادر و پدر و خانواده و نيز سن آنها، بين 70 تا 80 درصد ضريب اطمينان دارد و ميتواند در تشخيص بيماري كمك كند. البته سونوگرافي از پايان سه ماهه اول كه تكامل جنين به حد مشخصي رسيد، كارآيي دارد. اما دسته دوم روشهاي تهاجمي هستند كه تا 5/99 درصد تشخيص را مسجل ميكنند و اين يعني يك اطمينان بسيار بالا. از مهمترين اين روشها ميتوان به آزمايش مايع آمينوتيك (مايعي كه دور جنين را در رحم ميگيرد) اشاره كرد. در اين آزمايش با سوزنهاي مخصوص و با هدايت سونوگرافي، مقداري از مايع دور جنين برداشته ميشود و آزمايشهاي مختلف روي آن انجام ميگيرد كه معمولاً براي تشخيص بيماري كروموزومي كاربرد دارد و در هفته 15 تا 20 بارداري كه حجم كافي مايع وجود دارد، قابل انجام است. اين روش عليرغم آنكه جزو روشهاي تهاجمي است، عوارض بسيار نادري براي جنين و مادر دارد و در مجموع ميتوان گفت كه بي خطر محسوب ميشود. مايع كم شده نيز به تدريج جبران ميشود. از ديگر روشهاي تهاجمي ميتوان به نمونه برداري از پرزهاي جفتي اشاره كرد كه در هفته 9 تا 11 بارداري قابل انجام است و دقت بسيار بالايي براي تشخيــص بسياري از بيماريهاي احتمالي ژنتيــكي جنين دارد و نيز خطر چنــداني را به دنبال نميآورد. روش ديگرهم نمـونه برداري از خون بندناف است كه دقت روشهاي قبلي را ندارد و چندان توصيه نميشود. به گفته وي، در حال حاضر در اكثر بيماريهاي شايع ژنتيكي كشورمان مانند تالاسمي، روشهاي پيشرفته ژنتيكي وجود دارد و در مورد بعضي از بيماريهاي نادر كه نياز به آزمايشگاه خارجي و تعيين ترادف«دي.ان.آ»است، كه آن هم با ارسال نمونه امكان پذير است و از اينرو نياز به اعزام بيماران احساس نميشود. ايران روي خط تالاسمي دكتر فرهود ـ متخصص ژنتيک در پاسخ به اين پرسش که مهمترين بيماريهاي ژنتيکي در کشور ما کدام است، خاطرنشان ميکند: بيماري تالاسمي در کشور ما فراواني اول را دارد. اکنون بيش از 300 موتاسيون مختلف از بيماري تالاسمي شناسايي شده است که در قسمتهاي مختلف دنيا فرق ميکند. تالاسمي بيشتر در کشورهايي مانند ايران، قبرس، ايتاليا، اسپانيا، يونان، هند، پاکستان، تايلند و مالزي که داراي آب و هواي مديترانهاي هستند، شيوع مييابد. کشور ما روي کمربند تالاسمي قرار گرفته است و در مناطق اطراف درياي خزر و خليجفارس ميزان آن بيشتر از ساير مناطق كشور است. در حال حاضر ايران 25 هزار نفر به بيماري تالاسمي مبتلا هستند و کشور ما بيشترين تعداد بيمار تالاسمي را در جهان داراست و تخمين زده ميشود حدود 10 ميليارد تومان در سال هزينه کنترل و درمان اين بيماري ميشود و اين در حالي است که اميد به زندگي اين بيماران به 70 سال نميرسد. هموفيلي؛ مداواي دشوار و هزينهبر بيماري ديگر هموفيلي است که حدود 2600 نفر در ايران به اين بيماري مبتلا هستند و درمان آنان نيز هزينههاي زيادي را ميطلبد. گفتني است كه ايران از نظر ارائه خدمات مشاوره ژنتيک وتشخيص بيماريهاي ژنتيکي پيش و پس از تولد، موقعيت ممتازي در منطقه دارد، به نحوي كه در 33 سال اخير 70هزار خانواده فقط در يک مرکز مشاوره ژنتيک خدمات دريافت کردهاند. اين متخصص ژنتيك در مورد بيماري هموفيلي ميگويد: هموفيلي يک اختلال ارثي در خون است. فرد مبتلا به اين بيماري به علت سطح پايين يا نبود پروتئينهايي به نام فاکتورهاي انعقادي، قادر به متوقف کردن روند خونريزي نيست. فرد بيمارچون يک نقص در انعقاد خون دارد، بهسادگي نميتوان خونريزي او را بند آورد. هموفيلي، بيماري انعقادخون است و شايعترين علامت آن، خونريزي زياد و غيرقابل کنترل است. هموفيلي نوع A و B از طريق ژني که روي کروموزوم X است، به ارث ميرسد. دختران، دو کروموزوم X دارند، در حالي که پسران داراي يک کروموزوم X و يک کروموزوم Y هستند. ديستروفي دوشن از فلج تا کاهش قواي هوشي به گفته او، «ديستروفي دوشن» از شايعترين بيماريهاي اوليه عضلاني است که بيشتر ارثي و پيشرونده و غيرقابل درمان است و فقط در پسران ديده ميشود و نيز در 40 درصد بيماران زمينه فاميلي وجود ندارد که دليل آن جهش ژنتيکي است. اين بيماري از حدود 2 سالگي با اختلال در راه رفتن، زمينخوردنهاي پياپي و ناتواني در بالا رفتن از پلهها و برخاستن از حالت نشسته ظاهر ميشود و بهتدريج ماهيچههاي اطراف کتف، بازو، سرو گردن و تنه کم توان ميشوند. ضعف عضلات اطراف مهرهها، شکم برآمده، افتادگي پاها، افزايش قوس کمري و اختلالات قلبي و گاهي کاهش قواي هوشي هم وجود دارد. سندرم داون يكي ديگر از بيماريهاي شايع در کشور است كه سبب بهوجود آمدن بچههايي با معلوليتهاي ذهني ميشود و اين بيماري براي دولت هزينهبري خاصي ندارد و تنها براي مراکز آموزشي استثنايي و مراکز کاردرماني هزينهبر است. به طور ميانگين در برابر هر 800 نوزاد سالم يک نوزاد معلول ذهني است که البته اين بيماري با بالا رفتن سن مادر افزايش پيدا ميکند. در مادران جوان 20 سال به بالا فراواني آن از هر 250 نوزاد يک نوزاد معلول ذهني است و از 30 سال به بالا اين منحني تصاعدي رو به بالا ميرود، به طوري که مثلا در 45 سالگي مادر از هر 40 نوزاد يک نوزاد با معلوليت ذهني به دنيا ميآيد. دکتر فرهود همچنين يادآوري ميکند: آزمايشهاي ژنتيکي قبل از ازدواج کمک فراواني به والدين ميکند تا کودکان منگول به دنيا نياورند هزينه تشخيص پيش از تولد ذهني نوزاد مبتلا به معلوليت ذهني حدود 200 هزار تومان است، در حالي که اين تولد، هزينه زيادي را به کشور تحميل ميکند که بالغ بر 30 تا 40 ميليون تومان است. بالا رفتن سن ازدواج بخصوص سن مادران مهمترين عامل تولد فرزندان با معلوليت ذهني در کشور است و از اين رو بايد تدابير خاصي در اين مورد انديشيده شود. مراجعه به کلينيک مشاوره ژنتيک اين کارشناس سازمان بهداشت جهاني سپس موارد ضروري مراجعه به کلينيک مشاوره ژنتيک را به شرح زير بيان ميدارد: در ازدواجهاي خانوادگي (پيش از ازدواج يا پيش از بارداري) و نيز در ازدواجهاي غيرخويشاوندي که افرادي با يک يا چند نوع بيماري ژنتيکي (ديابت، بيماريهاي قلبي ـ عروقي، سرطان، بيماريهاي کليوي، بيماريهاي پوستي و...) در خانواده طرفين ديده شده باشد. ـ در مورد سقط مکرر جنين (بيش از دو سقط بدون دليل مشخص) يا مردهزايي ـ در مورد نازايي زنان و يا ناباروري مردان. ـ در موارد مرگ و مير نوزادان يا تولد نوزاداني با انواع ناهنجاريهاي مادرزادي. ـ در موارد تولد نوزاداني با انواع بيماريهاي کروموزومي مانند سندرم داون و بيماريهاي ژني مانند تالاسمي و ضايعات دوران جنيني. ـ کمبودهاي ذهني يا نقصهاي حسي و حرکتي، وجود نابيناييها، ناشنواييها و چند معلوليتي در خانوادههاي زوجين. ـ وجود اختلالت رواني و رفتاري در خانوادههاي طرفين. |
سلام من فرنوش امینی هستم و این پسرم ارشاد هست.